Wayang, czyli teatr cieni w pigułce

Wayang

Słowo wayang na Jawie oznacza cień, a jednocześnie nazywa wszystkie tradycyjne formy widowiskowe. Dla mieszkańców Indonezji i krajów południowej Azji wayang to niezwykle popularny teatr lalkowy. Do wayang dodaje się kolejne słowa, a wtedy rozwija się przed nami bogaty wachlarz różnorodnych odmian tej sztuki. Dodatkowe wyrazy dookreślają rodzaj stosowanych lalek lub opowiadanej fabuły. Jednak pierwotne znaczenie słowa wayang – „cień” sygnalizuje, że zawsze dzięki temu teatrowi zbliżamy się do tego, co niematerialne, cień bowiem bardzo bliski w znaczeniu jest słowu dusza.

Wayang_(shadow_puppets)_from_central_Java,_a_scene_from_'Irawan's_Wedding'

Wayang + kulit

Wayang kulit to najstarsza znana na Jawie forma dramatyczna. Określenie kulit oznacza, że jest to teatr cieni. Choć nic nie wiemy na pewno, wielu twierdzi, że to całkowicie autochtoniczna sztuka jawajska. Pierwsze lalki budowano podobno z patyków i liści. Gdy na wyspę dotarły wpływy kultury indonezyjskiej, powstały królestwa i rozkwitało życie dworskie, wayang kulit stał się rozrywką dla arystokratów, a przede wszystkim istotnym obrzędem. Dusze przodków przedstawiano jako cienie postaci, rzucane na jasne tło, by oddać im cześć i zapewnić sobie błogosławieństwo bogów oraz pomyślność w życiu doczesnym i po śmierci. Lalki, które tworzono na potrzeby tego obrzędu były misternie wycinane z bawolej skóry w skomplikowane wzory. Osoba animująca lalki, spełniała jednocześnie rolę kapłana i wprawnego artysty, łączyła w sobie sferę sztuki i sacrum, oddawanie czci przodkom uświęcało bowiem cały spektakl. Dzięki hinduistycznym władcom do tych budowanych z cieni przedstawień przodków zaczęto dodawać fabuły oparte na opowiściach z Mahabharaty i Ramayany.

Gdy na wyspie istotne stały się wpływy islamu doszło do znacznych zmian w formie wayang kulit. Przedstawienia przestały mieć charakter obrzędu, nie były już również zarezerwowane tylko dla najwyższych warstw społeczeństwa, a stały się powszechnie dostępne. Skoro sztuka ta nie służyła już tylko oficjalnym obrzędom religijnym, można było ją urozmaicić i dokonywać w niej zmian. Oprócz wątków wprost z Mahabharaty i Ramayany, zaczęto w teatrze cieni opowiadać również legendarne historie o księciu Panji i cesarstwie Mojopakit. Wtedy również zaczęły powstawać kolejne odmiany wayangu, nowe maski, lalki… Skupmy się jednak na wayang kulit, była to bowiem najpopularniejsza ze wszystkich form teatru wayang. Najczęściej przedstawianą odmiana wayang kulit była wayang purwa, czyli opowieść o ludzkiej duszy oparta na wydarzeniach opisanych w Ramayanie i Mahabharacie. Przenieśmy się więc na moment na widownię takiego spekaklu…

Wayang-1

Spektakl

Tradycyjny spektakl rozpoczyna się o zmroku, około 21:00. Mężczyźni z wioski gromadzą się przed domem miejscowego dostojnika. To tam rozstawiany jest ekran – keliz. Najpierw dalang spala kadzidło i odmawia zaklęcie mantram. Widownia zasiada po dwóch stronach ekranu. Dostojnik wraz z rodziną ogląda spektakl, widząc wyłącznie cienie lalek, to oni w pełni mogą podziwiać kunszt dalanga, który wprawnie animuje lalki, tworząc obrazy ze światła i cienia. Reszta widowni siedzi po drugiej stronie ekranu, widzi dalanga manipulującego lalkami i może oglądać wszystkie kolory zdobionych misternie lalek. Każdy kolor i detal takiej lalki ma bowiem znaczenie. Tak, jak dawniej na dworach sporządza się je z bawolej skóry, naciąganej na pręty z bambusa, ratanu lub bawolego rogu. Tradycyjnie nie jest to jednak skóra bylejaka, do stworzenia lalek wykorzystać można tylko skórę byka bawołu, który nigdy w swoim życiu nie został uderzony batem. Lalki mają około 40-60 cm wysokości, dzięki zastosowaniu trzech drążków, z których dwa służą do poruszania rękami lalki, ich ruchy mogą być dynamiczne, a wydłużone ramiona umożliwiają wykonywanie wyrazistych gestów. Najczęściej twarz lalki przedstawiana jest z profilu, natomiast tors skierowany jest przodem do widowni. Jawajczykowi wystarczy jeden rzut oka na lalkę, by wiedzieć jaką postać przedstawia, jednak dla mniej wytrawnego widza kod reprezentacji, którym posługują się twórcy i widzowie w teatrze cieni może nie być czytelny. Bohatera bowiem można zidentyfikować po stroju, rekwizycie, a także wyglądzie twarzy i ciała. Użyte kolory, sylwetka, charakterystyczne rysy nie tylko pozwalają przyporządkować postać do określonej grupy (np. władców), ale również określić jej cechy charakteru i zorientować się na jakim szczeblu znajduje się w hierarchii świata opowieści. Każda postać wykonuje również inne, charakterystyczne gesty (które również są skodyfikowane!), posiada inny głos, a niektóre posługują się również innymi językami, język jawajki posiada bowiem różne poziomy używane w zależności od tego z kim i w jakich okolicznościach odbywa się rozmowa, dodatkowo postaci mogą mówić np. po starojawajsku lub indonezyjsku. Dalang operujący lalkami musi więc wykazać się wielkim kunsztem, w samej Mahabharacie jest przecież około 180 postaci! Cieszy się on więc szacunkiem społeczeństwa i mimo że nie realizuje już obrzędów religijnych, w pewnym sensie zachował godność należną kapłanom. Dalangowi podczas realizacji spektaklu towarzyszy gamelan, czyli orkiestra, złożona z gongów, dzwonów, talerzy, czasami wraz ze śpiewaczką lub śpiewaczkami. Spektakl rozpoczyna się od talu, czyli uwertury, wykonanej przez gamelan. Ekran zostaje oświetlony za pomocą lampy w kształcie mitycznego ptaka. Pośrodku znajduje się gunungan, czyli symboliczna figura, odwołująca się symbolicznie do Drzewa Życia i Góry Życia. Kształtem przypomina drzewo lub liść, a wykonany jest tą sama techniką, co lalki postaci, wycinany w misterne wzory. Między konarami można dostrzec ukryte zwierzęta, czy schowany za liśćmi dom, strzeżony przez opiekuńcze duchy. Gunungan podczas trwania spektaklu pochyla się w prawo lub lewo, obrazując w ten sposób walkę dobra i zła w duszy bohatera oraz dominację jednej z sił w różnych fazach przedstawienia. I choć z biegiem wydarzeń dobro zdaje się zwyciężać, pod koniec spektaklu około 6:00 rano, gdy nadchodzi świt gunungan znowu stoi prosto na środku ekranu, tak by odwieczny cykl walki dobra i zła mógł rozpocząć się na nowo. Poszczególne wątki fabularne, przygody, wydarzenia są oczywiście różne w zależności od tego na jakich fragmentach Ramayany lub Mahabharaty oparty jest spektakl. Walka sił dobra i zła jest jednak stałą osią każdego widowiska, a widzowie są uczestnikami tych odwiecznych zmagań. Zdarza się, że jedna noc jest zbyt krótka, by zakończyć snucie opowieści i widzowie gromadzą się przez kalizem kilka nocy z rzędu.

DSC08551

Obecnie często skraca się spektakle do kilku godzin tak, by mogli podziwiać je również widzowie spoza kręgu kulturowego, dla których kod w spektaklach nie jest tak czytelny. Wayang kulit stanowi na Jawie niezwykle istotną dziedziną sztuki, która wpłynęła na rozwój nie tylko innych form teatralnych, ale również znalazła swoje odbicie np. w komiksie.

Dla nas może stać się niewyczerpalnym źródłem inspiracji do tworzenia własnych opowieści i lalek, które można prezentować w teatrze cieni lub ukazywać widzom same, piękne zdobione lalki. Przed nami jednak sporo pracy, by nabrać takiej biegłości, jaką posiada prawdziwy dalangDo dzieła!

Tu znajdziesz jawajską opowieść „Mahameru i olbrzym z wyspy wulkanów”
Tu znajdziesz warsztaty z teatru cieni


Wpis powstał w oparciu o tekst: Józef A. Unger: Wayang, teatr Jawy, „Dialog” 1979 nr 12, s. 74–84.

Wykorzystaliśmy zdjęcia z następujących stron (zgodnie z kolejnością):
https://en.wikipedia.org/wiki/Wayang
http://nowbali.co.id/wayang-lemah/
http://eksentrika.com/wayang-kulit-at-kl/

Pin It on Pinterest